Chi phí đại diện (agency costs) trong doanh nghiệp

Trong mối quan hệ đại diện giữa các bên, cổ đông vốn theo đuổi các mục đích khác với nhà quản lý và có quyền cách chức thay đổi nhà quản lý, nhưng lại tiếp cận được ít thông tin về doanh nghiệp hơn những người này do không trực tiếp tham gia vào hoạt động quản lý doanh nghiệp như chúng tôi đã trình bày ở hai phần trên. Để đảm bảo người đại diện “thực hiện hoạt động điều hành và quản lý doanh nghiệp theo lợi ích của mình”, cổ đông tiến hành thực hiện các biện pháp giám sát thông qua Hội đồng cổ đông (đại diện bởi Hội đồng quản trị) hay Hội đồng thành viên của doanh nghiệp. Ở chiều hướng hướng ngược lại, người đại diện cũng tiến hành một số biện pháp nhằm thỏa mãn mục đích và đối phó với sự giám sát từ chủ doanh nghiệp.

Tuy nhiên, chính các hoạt động “đảm bảo và cam kết, đối phó” trên làm phát sinh ra ba loại chi phí (cùng với các chi phí sản xuất và quản lý thông thường khác) trong doanh nghiệp quản lý, được gọi là chi phí đại diện (Jensen và Meckling, 1976). Chi phí này bao gồm:

• Chi phí giám sát phát sinh từ phía các cổ đông (monitoring expenditures), gồm chi phí quản lý thông tin, giám sát, đốc thúc, nhằm đảm bảo rằng các nhà quản lý điều hành và quản lý doanh nghiệp theo lợi ích của họ cũng như thực hiện các chính sách, định hướng mà họ đã đề ra;
• Chi phí phát sinh từ các hoạt động cam kết của nhà quản lý (bonding expenditures), gồm chi phí thực hiện báo cáo, công bố hoạt động, nhằm bảo đảm với các cổ đông sẽ thực thi như dự kiến các nhiệm vụ mà họ đã cam kết; các chi phí này có thể được thể hiện dưới dạng bồi thường trong trường hợp nhà quản lý không thực thi hay hoàn thành nghĩa vụ;
• Chi phí tiềm ẩn (residual loss) bao gồm chi phí cơ hội, tương ứng với khoản thua lỗ hay thất thoát mà các bên phải chịu tương ứng phải chịu nếu không cam kết ràng buộc với nhau, cụ thể trong trường hợp sau:
  • đối với nhà quản lý, khi họ có thể làm việc cho một doanh nghiệp khác có lợi ích (thu nhập) cao hơn: chi phí tiềm ẩn chính là sự chênh lệch giữa những gì họ đang đạt được và những gì họ có thể đạt được nếu làm việc cho một doanh nghiệp khác; hoặc
  • đối với cổ đông, khi họ tự mình trực tiếp quản lý doanh nghiệp: chi phí tiểm ẩn chính là sự chênh lệch giữa những gì đáng ra họ có thể có nếu tự mình quản lý và những gì họ đang đạt được khi thực hiện quản lý doanh nghiệp thông qua trung gian các nhà quản lý.

Các chi phí trên và các hoạt động làm phát sinh chúng mà mỗi bên thực hiện trong mối quan hệ đại diện tạo nên cơ chế vận hành đặc thù của các doanh nghiệp cổ phần là: nhà quản lý theo đuổi nguyên tác tối đa hóa tiện ích trong sự ràng buộc phải thỏa mãn các yêu cầu tối thiểu của cổ đông.

Nguồn: Phan Thanh Tú, Vũ Mạnh Chiến, Phạm Văn Kiệm, Lưu Đức Tuyến, Nguyễn Thị Hồng Nga (2018), Học Thuyết Doanh Nghiệp, NXB Lao Động – Xã Hội, trang 219-220.